ΣΥΝΤΟΜΗ ΕΠΙΣΚΟΠΗΣΗ ΤΩΝ ΕΠΙΠΤΩΣΕΩΝ ΤΟΥ COVID-19 ΣΤΙΣ ΣΥΜΒΑΤΙΚΕΣ ΣΧΕΣΕΙΣ ΚΑΤΑ ΤΟ ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΔΙΚΑΙΟ31 March 2020

Οι πρώτες αρνητικές συνέπειες σε σημαντικούς τομείς της εγχώριας και παγκόσμιας οικονομίας έχουν ωθήσει τις κυβερνήσεις στη λήψη  σειράς  μέτρων που αποσκοπούν  αφ’ ενός στην πρόληψη και  τον περιορισμό της εξάπλωσης του φαινομένου, αφ΄ ετέρου στην προσωρινή στήριξη των πολιτών και των επιχειρήσεων. Ωστόσο, έντονη και διαρκώς αυξανόμενη είναι η ανησυχία όλων για τις επιπτώσεις της πανδημίας στην  εξέλιξη των συμβατικών σχέσεων στους διάφορους τομείς δραστηριότητάς τους.

Ενώπιον, λοιπόν, ενός φαινομένου που αναμφίβολα υπερβαίνει τις προβλέψεις των περισσοτέρων από εμάς, το βασικό ερώτημα που προκύπτει είναι εάν στο Ελληνικό δίκαιο υφίσταται πλαίσιο κανόνων που ρυθμίζουν την εξέλιξη των συμβατικών σχέσεων  σε περίπτωση συνδρομής εκτάκτων συνθηκών και πιο συγκεκριμένα αν αναγνωρίζεται η έννοια της «ανωτέρας βίας», αν αυτή στοιχειοθετείται εν προκειμένω λόγω της πανδημίας και, σε καταφατική περίπτωση, πώς δύναται να επιδράσει στην εξέλιξη μίας σύμβασης, ιδίως εάν οι συμβαλλόμενοι δεν έχουν περιλάβει όρο που ρυθμίζει ένα τέτοιο ενδεχόμενο?

ΤΙ ΣΥΝΙΣΤΑ «ΑΝΩΤΕΡΑ ΒΙΑ»

Η έννοια της «ανωτέρας βίας» δεν ορίζεται ρητά στο Ελληνικό δίκαιο, αλλά έχει διαπλασθεί από τη θεωρία και τις αποφάσεις των Δικαστηρίων με γνώμονα τη βασική αρχή του δικαϊκού μας συστήματος  ότι ένας συμβαλλόμενος έχει ευθύνη για κάθε αθέτηση υποχρέωσής του, εφόσον αυτή μπορεί να αποδοθεί σε δόλο ή αμέλειά του. Η τελευταία υφίσταται όταν δεν καταβάλλεται η επιμέλεια που απαιτείται στις συναλλαγές. Σε περίπτωση, λοιπόν, που προκύψει ένα γεγονός το οποίο δεν μπορεί να αποδοθεί σε δόλο ή αμέλεια ενός συμβαλλόμενου και το οποίο δεν μπορούσε να προβλεφθεί από τον μέσο επιμελή και συνετό άνθρωπο, το γεγονός αυτό χαρακτηρίζεται «τυχερό». Στην κατηγορία των «τυχερών γεγονότων» ανήκει και η ανωτέρα βία. Ως τέτοια δύναται να χαρακτηριστεί ιδιαίτερα κάθε γεγονός το οποίο αντικειμενικά καθιστά αδύνατη την τήρηση κάποιας υποχρέωσης και, κρινόμενο βάσει των ειδικότερων συνθηκών της εκάστοτε περίπτωσης, είναι απρόβλεπτο και μη δυνάμενο να αποτραπεί ακόμη και με τη λήψη μέτρων άκρας επιμέλειας και σύνεση (δηλαδή δεν μπορούσε να προβλεφθεί όχι μόνον από τον μέσο, αλλά ακόμη και από τον ακραία επιμελή και συνετό συναλλασσόμενο). Έτσι, έχει κριθεί ότι γεγονότα όπως σεισμοί, πλημμύρες, ανεμοθύελλες, καθώς και η διαταγή της αρχής που επιβάλλει την τήρηση ορισμένης συμπεριφοράς, εφόσον είναι αναπότρεπτη, εμπίπτουν στην έννοια της ανωτέρας βίας. Αντιθέτως, έχει κριθεί ότι δεν αποτελούν ανωτέρα βία πχ η οικονομική κρίση από μόνη της, η οικονομική δυσχέρεια ή η έντονη θαλασσοταραχή -αν μπορούσε να προβλεφθεί βάσει των ενδείξεων και των κανόνων της ναυτικής τέχνης ή από τα δελτία πρόβλεψης καιρού.

Με βάση τα ανωτέρω, η πανδημία του COVID-19 φαίνεται κατ’ αρχήν να στοιχειοθετεί τη συνδρομή «ανωτέρας βίας», στο βαθμό που συνιστά γεγονός που δεν μπορούσε να προβλεφθεί ή αποτραπεί όχι μόνον από τον μέσο, αλλά ακόμη και από τον ακραία επιμελή και συνετό συναλλασσόμενο. Αυτή η θέση ενισχύεται ουσιωδώς και από τις διαδοχικές έκτακτες νομοθετικές παρεμβάσεις της Πολιτείας για την προσωρινή αναστολή εκπλήρωσης των υποχρεώσεων πολιτών και επιχειρήσεων προς τις φορολογικές, κοινωνικοασφαλιστικές και λοιπές αρχές, ως ένα πρώτο μέσο περιορισμού των συνεπειών του απρόβλεπτου και αναπότρεπτου αυτού γεγονότος. Πολύ περισσότερο δε ενισχύεται η εν λόγω άποψη από τη στιγμή που στις πιο πρόσφατες από αυτές τις παρεμβάσεις  γίνεται πλέον σαφέστατη αναφορά σε «ανωτέρα βία». Μολονότι η αναφορά αυτή δεν είναι δεσμευτική για μία τυχόν  μετέπειτα δικαστική κρίση, είναι δεδομένη και προφανής η βαρύτητα που θα διαδραματίσει.

ΟΙ ΣΥΝΕΠΕΙΕΣ ΤΗΣ ΣΥΝΔΡΟΜΗΣ ΑΝΩΤΕΡΑΣ ΒΙΑΣ ΣΤΙΣ ΣΥΜΒΑΣΕΙΣ

Ποιές είναι, όμως, οι συνέπειες της ανωτέρας βίας, στο πεδίο των συμβάσεων? Τι συμβαίνει όταν εξαιτίας της είναι αδύνατη σε κάποιες περιπτώσεις η εκπλήρωση συμβατικών υποχρεώσεων στον αρμόζοντα  και συμφωνημένο τόπο ή χρόνο ή κατά το συμφωνημένο τρόπο,  στο σύνολό τους ή εν μέρει? Το Ελληνικό δίκαιο περιλαμβάνει ένα πλέγμα  διατάξεων με το οποίο ρυθμίζεται η ανώμαλη εξέλιξη μίας σύμβασης που  οφείλεται σε γεγονός για το οποίο ένα συμβαλλόμενο μέρος δεν έχει ευθύνη: Είναι δυνατόν το συμβαλλόμενο αυτό μέρος να απαλλαγεί από κάθε σχετική υποχρέωση εφόσον αποδείξει ότι η αδυναμία του οφείλεται σε γεγονός για το οποίο δεν έχει ευθύνη. Επισημαίνεται, όμως, ότι ταυτόχρονα, με βάση την καλή πίστη, τα αρμόζοντα συναλλακτικά ήθη και το νόμο, θα πρέπει ο συμβαλλόμενος αυτός να προβεί άμεσα σε κάθε αναγκαία ενέργεια που θα μπορούσε να συνδράμει στην αποτροπή ή έστω στον περιορισμό των αρνητικών συνεπειών για τον αντισυμβαλλόμενό του και στον περιορισμό  πρόκλησης τυχόν ζημίας σε αυτόν: Έτσι, οφείλει να ειδοποιήσει τον αντισυμβαλλόμενό του και να του αποδώσει καθετί που περιήλθε σε αυτόν λόγω της αδυναμίας εκπλήρωσης των υποχρεώσεών του συνεπεία της ανωτέρας βίας.

Σημειωτέον επίσης ότι η λόγω ανωτέρας βίας μη δυνατότητα εκπλήρωσης μίας υποχρέωσης από έναν συμβαλλόμενο δεν συνεπάγεται την απαλλαγή του και από τις λοιπές υποχρεώσεις του που απορρέουν από την ίδια σύμβαση, στο βαθμό που οι υποχρεώσεις αυτές δεν επηρεάζονται από τη συνδρομή της  ανωτέρας βίας και η σύμβαση ευλόγως συνεχίζεται.  Για παράδειγμα, σε περίπτωση μίσθωσης ακινήτου, η μη καταβολή ολοκλήρου ή μέρους του μισθώματος για όσο διαρκεί το γεγονός ανωτέρας βίας δεν απαλλάσσει τον μισθωτή από την εκπλήρωση των λοιπών υποχρεώσεών του  απορρέουν από τη σύμβαση, όπως η πληρωμή των  κοινοχρήστων ή των δημοτικών τελών ή η καλή χρήση του μισθίου. Ή ακόμη, σε περίπτωση σύμβασης διαχείρισης ξενοδοχείου που η λειτουργία του αναστέλλεται λόγω ανωτέρας βίας, ο ιδιοκτήτης του θα πρέπει να προβεί στις αναγκαίες εργασίες συντήρησης που τον βαρύνουν συμβατικά ώστε το ξενοδοχείο να είναι έτοιμο προς λειτουργία αμέσως μετά τη λήξη της αναστολής λειτουργίας, παρότι ενδεχομένως  δικαιούται να μην καταβάλει την οφειλόμενη αμοιβή διαχείρισης για συγκεκριμένο χρονικό διάστημα.